دومینیک ماتیه، مردی هفتاد ساله که زندگی‌ خود را صرف تحقیق و پژوهش در حیطه‌ی «زبان» کرده‌است تصمیم به خودکشی می‌گیرد، و مطابق این تصمیم بمبی را همراه خود به بخارست می‌برد تا در آن‌جا عملیاتی تروریستی را انجام دهد. در راه صاعقه‌ای به او برخورد و دومینیک را به دنیای دیگری وارد می‌کند؛ داستان از این‌جا شروع می‌شود.
دنیای دیگری که دومینیک ماتیه به آن وارد می‌شود، همان‌طور که در طول فیلم از زبان لورا و بعد از آن از زبان پروفسور در رابطه با زندگی روپینی می‌شنویم نوعی از زندگی بر اساس احتمالات چهارم چاندراکیرتی‌ست. چاندراکیرتی، رهبر فلسفه‌ی مادامیکا در احتمال چهارم خود این‌گونه می‌گوید: سامسارا و نیروانا هر دو از یک منبع مشتق می‌شوند: بسط و توسعه‌ی مغز ناشناخته‌ی طبیعت. وقتی این طبیعت شناخته شد، نیروانا محقق می‌شود؛ وقتی شکست در این شناخت اتفاق افتاد به سامسارا می‌رسیم. که به طور خاص در فیلم از زبان لورا یا در آخر از زبان خود دومینیک در آینه می‌شنویم. (Failure or Success)
سامسارا به معنای جهان ناپایدار، در پیوست بین شدن و نشدن است. بنابراین برای رسیدن به حقیقت که همان آرامش است و نه پایداری و ویرانی و مرگ و تغییر دائمی می‌بایست از سامسارا نجات پیدا کرد. نجات در مذهب هندو معنای محکمی در رهایی یافتن از گردونه‌ی تناسخ دارد. رهایی از سامسارا تنها از راه ریاضت و تقوی ممکن است تا بتوان در یک دوره زندگی به کمال خویشتن رسید و تجربه‌ی دوباره برگشتن به زندگی را از خویش گسست. اما بعد از آن، به ماورای کارما، این جبر همیشه‌ی متداوم در زندگی و مرگ می‌رسیم که راه رهایی از آن همان نیروانا، جهان نجات دهنده، است.
نیروانا را می‌توان آتش خاموش خواند. انتخاب نام دومینیک برای قهرمان داستان بی‌ربط به نیروانای موجود در قصه هم نیست. دومینیک مقدس عاری از نام پدر و مادر است و درباره‌ی تولد او مادرش این‌گونه می‌گوید: «قبل از تولد او خواب دیدم سگی با شعله‌ای بر دهان از رحمم خارج می‌شود. انگار که بخواهد زمین را در آتش بسوزاند [Seemed to set the earth on fire]»
نیروانا به طور عام همان آرامش است. یعنی هنگامی که سامسارا وجود ندارد و شخصیت‌های دروغین ساخته‌شده‌ی سامسارا که همان نقش‌های بازی‌شده‌ی خودمان در زندگی به عنوان همسر، فرزند، مادر، پدر هستند وجود ندارد، ارتباط با دنیای بیرونی از بین می‌رود، تعلقات و تمایلات و وابستگی‌ها رخت برمی‌بندند و آرامش مطلق در پی این فنای نفس بر انسان حاکم می‌شود. نیروانا که همان حالت طبیعی و صفت ذاتی حقیقت مطلق است فرد را از این گردونه‌ی تناسخ خارج می‌کند تا بعد از سامسارهای پر رنج و اضطراب او را به نیروانا برساند؛ در سکانس مواجهه‌ی روپینی با رهبر مادامیکا این جمله به درستی طریقه‌ی سلوک به نیروانا را نشان میدهد :«بدون شکل، بدون احساس، بدون فکر، بدون اختیار، بدون هشیاری، بدون گذشته، در گذشته، پشت هر گذشته، نور باش»
دومینیک در راه خودکشی دچار صاعقه‌ای می‌شود که او را به دنیایی داخل می‌کند که پر از تناسخ است. تناسخ دومینیک حلول در جسمی دیگر نیست، او جسم خود را دوباره جوان می‌یابد تا در خودش دوباره زندگی کند. در این‌جا او وارد زندگی‌ای از نوع سامسارا است که وجودش را مجبور به زندگی‌های مکرر می‌کند تا بتواند با قطع تعلقات از آن نجات یابد. همان‌طور که روپینی بعد از صاعقه در جسم فرونیکا نفوذ می‌کند و دومینیک را متوجه می‌سازد که در دنیای حقیقی زندگی نمی‌کند. در سکانس‌های پایانی داستان، خود دومینیک به جمله‌ی زیبای شوانگ تسه فیلسوف چین باستان اشاره می‌کند که «من یک‌بار خواب دیدم پروانه‌ام و حالا دیگر نمی‌دانم آیا چوانگ‌تسه‌ام که خواب دیدم پروانه است یا پروانه‌ام که خواب دیده‌است چوانگ‌تسه است.» حرکت دومینیک به آینده وقتی زمان هنوز در جای خویش ایستاده تا او برگردد و این‌بار درست بمیرد مبین این مطلب است که زندگی‌ای که ما می‌بینیم زندگی سامساری دومینیک است که از چشم کس دیگری قابل دیدن نیست جز خود او.
قطع تعلقات برای دومینیک رهایی از عشق است. گذاشتن و رفتن. همان‌جا که فرونیکا را که می‌تواند همان لورا باشد این‌بار به میل خویش کنار می‌گذارد و سعادت او را به عشق خویش ارجح می‌دهد. گل سوم همان شکستن خویشتن خویش است. همان همیشه ناظر و فرمانروا که منطقش می‌چربد. شکستن او دومینیک را از سامسارا رهایی می‌بخشد، همان‌طور که در کافه پیش دوستان قدیم‌ش می‌گوید «هر کسی دچار این مشکل می‌شود» و مشکل همان مرگ با تعلقات است که او از آن به سوی رهایی می‌رود تا در آرامش مطلق گام بردارد بدون این‌که چیزی را در گذشته جا گذاشته باشد.
با تمام این تفاسیر بودایی فیلم خالی از احساس و ضرافت نیست. جایی که دومینیک به یاد لورا دست‌هایش را باز می‌کند و گرمای آن روز صبح را به یاد می‌آورد تا کاپولا با رندی هنرمندانه نغمه‌ی پرنده‌ای را روایت آن روز کند. یا درخت بید اولیاندور که تفسیر عاشقانه‌ی بی‌تفسیر عکس است. یا حتی وقتی دومینیک در دیدار اول با فرونیکا اسم واقعی خودش را بعد از سال‌ها جعل هویت می‌گوید و از زبان ضمیرش می‌شنویم که وید هر یو یوز یور نِیم!
نگاه کاپولا به این زندگی‌های چندگانه به رسیدن به آرامش نگاهی جذاب و دوست‌داشتنی‌ست هرچند که من کسل‌کنندگی امتداد جنگ را در آن خوش نمی‌دارم و منکر هم نمی‌شوم که کارگردان توانسته خوب از تبحرش استفاده کند و معنای فیلم را چنان لقمه‌پیچ کند که کسی به این سادگی‌ها از عهده‌ی درکش به در نیاید. فیلم به طور غریبی سعی دارد معانی عمیق را ساده در دامان مخاطب بریزد و همین سعی در ساده نمودن این فیلم را از جمله‌ی یکی از سخت‌ترین‌ها در آورده‌است.
در آخر هم جوانی بدون جوانی به نظر من فیلم خوبی‌ست هرچند که برای بار اول چیز خاصی از آن نفهمیدم و مجبور شدم دوباره ببینمش و در دوباره دیدنم به راز پنهان درون فیلم برسم که خالی از لطف نبود. با جمله‌ای از بودا این هم‌فیلم‌بینی را تمام می‌کنم: «روح من از جهل و خطا و آرزو و میل نجات یافت و در این موجود نجات یافته، معرفت به راه نجات پیدا شد. لزوم زندگی دوباره [سامسارا] از بین رفت؛ حالت قدسی [نیروانا] در رسید. وظایف به انجام رسید و من فهمیدم دیگر به این جهان بازنمی‌گردم»

پسا.نوشت: من اهل نقد و توضیح و تفسیر فیلم نیستم یعنی نبوده‌ام. احساس کردم اگر گنگی اولیه‌ی خودم را برای فیلم داشته‌باشید بهتر است بعد از دانستن این‌ها بنشینید یک کاسه اناری، لبویی، نارنگی‌ای بگذارید کنار دست‌تان و با خیال راحت این بار دوباره مرورش کنید شاید خوش‌ترتان آمد و الا که ما هم لذت‌مان را ارجح می‌دهیم به آنالیزور فیلم بودن. معتقد هم هستیم که پیکری که به چشم نیامد به زور زاویه خوش‌تراش نمی‌شود. سلام آقای اولدفشن.
پسا.نوشت: من مجبورم یک سلام گردشی‌ای به خودم بکنم. زیاد سعی نکنید بفهمید مثل دنبال دمب خودش دویدن گربه می‌باشد. کلن!

Labels: فیلم‌نوشت

یکی هم بردارد از این پاکت‌های زردی که گاه و بی‌گاه می‌رسد دست من بنویسد. از این حجم عظیمی که پشتش، تویش، درونش جا خوش کرده. از این یک عالمه حرفی که دارد. از آن دست‌خط خوش که ظریف رویش نوشته خانم مهندس فلانی. من‌که بلد نیستم بنویسم؛ فقط ماچ مبسوط شما را :*

مرد خوبی بود. حالا نه این‌که بگوییم آن‌قدر خوب که هیچ بنی بشری هیچ‌وقت هیچ‌جایی زخمی از او نچشیده یا طعم تکانه‌ی دستش را بر پشتش ندیده بود ولی تا جایی که آدم‌های معمولی درک می‌کنند می‌شد گفت آدم خوبی‌ست. به سلام و علیک‌ها جواب می‌داد و برای خودش شغل آبرومندی داشت. تنها نقطه‌ي ضعف زندگی‌اش که هم آزارش می‌داد هم زنده‌اش نگه می‌داشت یک چهارچرخ بود. در تمام مدت زندگی‌اش دلش یکی از آن چرخ‌دستی‌های زه‌وار دررفته‌ی نون‌خشکی را خواسته بود و هیچ‌وقت نه به خواسته‌اش رسیده بود و نه جرأت کرده بود با آن اِهن و تولوپ یکی‌شان را دستش بگیرد و بیفتد دوره. خودش نمی‌دانست چرا و چطور آن نداشتن چرخ‌دستی این طور دارد آزارش می‌دهد. دیوانه‌ی صدای چرخ‌های بی‌لاستیک یک چرخ دستی بود وقتی روی زمین‌های کج و کوله قل می‌خورند. یک بار انتهای خیابان یکی از آن نان‌خشکی‌ها را دید که نشسته روی چرخ‌دستی‌اش و توی سرازیری دارد پایین می‌آید. یک دختر کوچکی را هم بغل کرده‌بود. دخترک موهای خرمایی رنگی داشت و چشم‌های قهوه‌ای ِ پررنگ؛ ترسیده بود و خنده‌های پسرک سیزده-چهارده ساله مجابش می‌کرد که ترسی ندارد. او هم به اطمینان ِ‌همراهش، با شدت می‌خندید و صدای جفت‌شان و چشم‌هایشان هر کسی را به این باور می‌انداخت که خوشی از این بیشتر؟ چرخ‌دستی از این چرخ‌دستی‌تر؟
از همان روز بود که شیفته‌تر شد. هر روز پاهایش را شل می‌کرد تا کوچه را دیرتر طی کند شاید دوباره پیدایش شود. هفته‌ها می‌گذشتند و کمتر می‌شد آن‌جور چیزها را آن اطراف پیدا کرد. خسته شده‌بود. دلش مریض شده بود. عاشق یک صحنه شده‌بود حالا. صحنه‌ای که نمی‌توانست تکرارش کند. نمی‌توانست دنبالش را بگیرد و بیفتد پی‌اش. گاهی گریه‌اش می‌گرفت، اشک‌هایی داشت که برای هیچ معشوقه‌ای این‌قدر راحت پایین نمی‌آمدند. چرخ‌ها را می‌دید که روی آسفالت‌های ناصاف تتق و توتوق حتی قیژ و خخخر خخخر می‌کنند، دسته‌ی آهنی‌اش را و دو تا بچه که روی این عظمت دوست‌داشتنی بلند بلند جیغ می‌کشند و می‌خندند. توی خاطراتش از آن روز، یک بار دید که آن‌ دوتا نگاهش کردند و خندیدند. آن موقع شاید تنها باری بود که به یکی از رویاهایش لبخند زد. رویایش بزرگ می‌شد. آن‌قدر بزرگ که نه قبلی داشت نه بعدی. آن‌قدر غیرقابل دسترس که باورت نمی‌شد یک روزی اصلن اتفاق افتاده باشد. اصل اتفاق یک جایی داشت گم می‌شد. حالا به نظرش می‌آمد آن‌ها اصلن روی زمین نبودند. شاید داشته‌اند پرواز می‌کردند. چرخ‌دستی را از جنسی می‌دید که جنس هیچ چیز دیگری توی این عالم نبود. هیچ‌وقت اما توی رویاهایش ندید که خودش هم روی یکی از همین‌ها نشسته‌ باشد. همین بود که که قصه‌اش داشت تمام می‌شد ولی من برای‌تان می‌گویم -با این‌که زیاد هم خوشش نمی‌آمد قصه‌اش سر زبان‌ها بیفتد- که یک بار همان اواخر که چربی خونش بالا رفته بود و مدام از این آزمایشگاه به آن آزمایشگاه می‌شد یک چرخ دستی را دید که همین‌طور به امان خدا وسط خیابان رها شده‌؛ رفت و دستی به دسته‌اش کشید، یک قدم هولش داد و همان یک قدم را باز برگشت عقب، یک دقیقه نشست رویش و با ظرافتی که یک فرش‌شناس فرش ایرانی را ناز می‌کند سطحش را ورانداز کرد. سر آخر بلند شد؛ گذاشتش به حال خودش و به راهش ادامه داد. گوشه‌ی راست لبش بالا رفت و سر راه یک بسته بادام زمینی برای خودش خرید. هنوز هم یادش هست که آن روز یکی از روزهای بهاری بود و خیابان شیب خوبی داشت که برای یک پیرمرد عذاب‌آور نبود و یادش هست که بادام‌زمینی‌اش اشتباهی مزه‌ی سرکه‌نمکی می‌داد.

Labels: داستان نوشت

شیر می‌خورم که خوشحال شوم. یک لیوانش را سر می‌کشم. بعد قلپ قلپ؛ همیشه می‌توانسته حالم را خوب کند. الان نمی‌شود. ناراحت هم نیستم. یک جور حس بی‌خودی ولت‌اشمرتسی دارم. این‌طوری نیست که نتوانم زندگی کنم یا فحش و بد و بیراهی داشته باشم توی دلم. نه. به طور نامحسوسی از چیزی که نمی‌دانم چیست زجر می‌کشم. چیزی که رسوخ کرده زیر پیکر. روی پیکر. میانه‌ی تمام سلول‌ها. شب‌ها برمی‌گردم. طولانی. خودم را لم می‌دهم روی صندلی. چراغ‌ها را می‌پایم از پشت شیشه‌هایی که تمیز نیستند. فکر می‌کنم به گذشته‌. به خاطره... ها. هرکدامش که یادم می‌آید لب‌هایم را جمع می‌کنم تو، فشارش می‌دهم روی هم. چشم‌هایم را می‌بندم نفس می‌کشم و می‌روم سراغ بعدی. آخر سر هم بی‌خیال می‌شوم. سعی می‌کنم چیزی یادم نیاید. آهنگ گوش می‌کنم. پست می‌نویسم توی ذهنم. صدها چیز می‌نویسم و پابلیش می‌کنم روی پل‌های عابری که از زیرشان رد می‌شویم تا برسم کرج.
بعدتر پیاده که می‌روم با خودم فکر می‌کنم. فکر می‌کنم که آدم یک جایی از زندگی‌اش دچار یک گمشده‌ای می‌شود. آن گمشده آدم نیست. زمان نیست. مکان نیست. حس نیست. یک چیز لامصبی‌ست. یک چیز به دست نیافتنی و ملال‌آوری‌ست. به همین می‌گویند افسردگی لابد. به همین که هی بدانی یک چیزی کم است. یک چیزی نیست. مثل زخم. تقصیر کسی نیست. اتفاق. همیشه همین‌جوری‌ست. ملال. خنده حتی. چه جز این. تصادف. تلاقی. اسکارها. افتاده دیگر. اتفاق. ماشین بغلی از خط راست منحرف شد داشت می‌زد به ما. جاهلانه. خورده بود اگر یک لحظه. نخورد. همه ترسیدند. چارتا جوان آن ماشین بیشتر. نگاهشان کردم. خندیدم از بهت‌شان و از تقصیری که توی چشم‌ها. چارتایی زدند زیر خنده. کسی فحش نداد. رفتند. زیباترین اتفاق نیافتاده‌ی آن روز. رفتیم. تقصیر از کسی نیست. اتفاق می‌افتد. نیفتاد. افتاده شاید. یکی دیگر جای آنی که نه. صفر و یک؟ هه! یک و یک!‌ باور کن!

من هنوز هم از دیدن خودم توی هر سطح صیقلی‌ای تعجب می‌کنم. هنوز هم بعید می‌دانم که این من باشم. این‌طور محدود در یک مکان، در یک زمان. وقت‌هایی که جلوی آینه‌ام تنها زمانی‌ست که باورم می‌شود من با چشم می‌بینم. به خط مستقیم می‌بینم. محصور در یک بدنم. این‌که واقعن چطور خودم را تفسیر کرده‌ام در این عالم بحث گسترده‌ایست. این که چطور همه‌ی آدم ها را تک به تک دیفایند کردم، گسترده‌تر. فقط برایتان بگویم که باورم نمی‌شود آدمی بتواند جمع شود در این نقطه. بتواند که در پرواز نباشد. که هر لحظه هر جایی به هر شکلی طی نکند آسمان و زمین و مابقی این کائنات را. می‌خواهم بگویم که آدم‌ست دیگر سخت است ازش که بخواهی باور کند همین موجود دوپاست. بهش بگویی ابر است، باران است، پرنده است، گاهی دشت است و گاهی بیابان راحت‌تر باورش می‌شود. بهش بگویی رود روان است که می‌رود که هر لحظه خودش را به شکلی در می‌آورد تا دست نوارشی باشد یا لطافت روزگاری آخیش‌تر می‌شود نفسش. می‌خواهم بدانید که اینی که نشسته این‌جا من نیستم من فقط موجودی‌ام آن بالا در لامکان، در قعر نیستی و هستی که حواسش به اینی که این پایین زندگی مفتی را به چنگ می‌آورد و از دست می‌دهد هست. می‌خواهم باور کنید که این‌ها این آدم‌ها که از کنار هم رد می‌شوند عروسک خیمه شب‌بازی آن بالایی‌هان. بعد باورترتان بشود که آن بالایی‌ها بعضی‌های‌شان نیرویی دارند که می‌توانند چند تا از این عروسک‌ها را با هم بچرخانند. می‌توانند جای چند نفر فکر کنند. جای چند نفر زندگی کنند. جای چند نفر مصیبت بکشند و لبخند بزنند. بدانید آن آدم‌هایی که آن بالایند. یعنی ماهایی که این بالاییم و شماهای آن پایین را می‌چرخانیم هیچ‌وقت غصه‌های‌تان را مسخره نمی‌کنیم ولی با شادی‌هایتان بلندتر می‌خندیم. به این همه بداهه پردازی‌تان از زندگی. به این همه هیجان‌انگیز بودن‌تان. می‌خواهم بدانید ماها این بالاها با هم حرف نمی‌زنیم چون زبانی برای حرف زدن نداریم ولی وقتی شما زبان و دست و پای ما می‌شوید هزار بار خدا را شکر می‌کنیم که باورتان شده این بازی. باورتان شده که ماها شماهاییم و کسی آن بالاها نیست. خواستم بگویم که این بالاها هوا خوب‌ست. ما بسیطیم؛ یک جا جمع نمی‌شویم. مست نمی‌شویم. قهقهه نمی‌زنیم ولی به تماشاییم. به تماشای تمام هنروار زندگی‌تان و همین رقص‌های مرصع‌تان.

دخترک پشت دویست و شش نقره‌ای موهایش را می‌بنند. موهای خرمایی لختش را. باقی بوق می‌زنند. نگاه نمی‌کند. راه می‌افتد. دختر چادری از کنار ماشین ما می‌گذرد گل‌سرش می‌افتد زمین، برمی‌گردد. برش می‌دارد. می‌دود. من آهنگ گوش می‌کنم. به رنگین کمان همیشه‌ی وسط آرژانتین فکر می‌کنم. دعا می‌کنم همیشه آفتابی باشد وقتی قرار است از آرژانتین رد شوم. بعدش باد باشد طوفان باشد باران باشد ولی آن لحظه‌ی جادویی من که میدان را دور می زنم آفتابی باشد. آفتاب بتابد بر فواره‌های وسط میدان تا من چشم از ان رنگین‌کمان برندارم. تا د بست پارت آو مای اوری دیز جرنی‌ام تحقق بیابد. فراگیر پیام نور. از سر گاندی رد می‌شوم. نور خورشید غروب می‌زند توی چشمم. ساعت ندارم آقا. آدم‌ها می‌آیند. آدم‌ها همه‌شان با هم به سمتم می‌آیند. ردم می‌کنند. باقی هم می‌آیند تمام نمی‌شوند. این همه به کجا می‌روند. آهای همه‌تان با هم کجا می‌روید آخر. نور می‌زند توی چشمم؛ دیگر نمی‌بینم‌شان. کفش‌هایی را می‌بینم که خسته است. آن یکی که خوشحال است. آن دیگری که فیتان است. کفش‌های آن دیگری رییس است. کفش‌های سمت چپی‌اش بداخلاق است. کفش‌های کوچک آن که از دور می‌آید وصله خورده. فال بخر. از خیابان رد می‌شوم. چشمک می‌زنم به بچه‌های توی ماشین‌ها. دختر موطلایی روسری‌اش را می‌کشد روی سرش. من آهنگ را بلندتر می‌کنم. دور می‌زنم.